In 2019 zat ik een tijd thuis. Energieloos, zonder motivatie, spierspanningen en hoofdpijn: ik lag op de bank. Van alleen al TV kijken kreeg ik hoofdpijn, van nadenken werd ik rusteloos en een gesprek met meer dan twee mensen in een ruimte leidde tot veel te veel prikkels. Wat is er met me aan de hand? Heb ik een burn-out? Ben ik overwerkt? Is dit nu overspannen?
Ik was niet de enige met stress-gerelateerde klachten. Uit de TNO-Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (2017) blijkt dat er zo’n 263.500 mensen overspannen[1] zijn. Dit zijn alleen al de mensen die zich bij de huisarts meldden. Vele zien alleen een bedrijfsarts.
Volgens de Volkskrant[2] biedt deze TNO-enquête de meest betrouwbare gegevens. Andere onderzoeken (bijvoorbeeld het Nationaal Salaris Onderzoek 2017) spreken over 14% van de werknemers die burn-outklachten hebben. Deze cijfers over burn-outklachten worden door stress-experts weerlegt: het zou gaan om vermoeidheidsklachten.
Maar hoe zit het nu? Wanneer is iemand vermoeid, gestrest, overwerkt, of overspannen en wanneer heeft iemand een burn-out?
Helderheid over stress
Doordat stress ‘in de mode’ is, wordt er goed aan verdiend. Dit zie je bijvoorbeeld terug in de toename van burn-outcoaches, zelfhulpboeken over stress, artikelen in kranten, etc. Wat mij opvalt is dat er geen duidelijkheid gecreëerd wordt in de termen die gebruikt worden. Zo spreekt de een over overspannen, terwijl een ander het woord ‘overwerkt’ gebruikt.
Waarom helpt het om deze duidelijkheid te creëren? Ik geef drie redenen.
- Ten eerste helpt het om inhoud te geven aan de begrippen. Deze inhoud kan door begeleiders / coaches gedeeld worden met cliënten. Deze inhoud beantwoordt de vragen: Waar praten we nu over? En wat houdt dat in? Deze duidelijkheid helpt in de relatie begeleider-client.
- Ten tweede helpt het (de persoon met stressklachten) om zaken te relativeren door de verschillende begrippen op een spectrum uit te tekenen. In mijn eigen voorbeeld sprak ik met een begeleider/coach die zag dat ik me ongerust maakte omdat ik niet wist wat er met me aan de hand was. Ik vreesde voor maandenlang thuiszitten omdat ik dacht dat ik een burn-out had. Toen hij zei± “Nou, je hebt duidelijk last van stressklachten, maar dit valt onder de noemen ‘flink overwerkt’“, viel er toch iets van me af. Zo helpen de verschillende begrippen om te relativeren; een goede eerste stap op weg naar gezondheid.
- Ten derde is psycho-educatie een onderdeel van goede begeleiding. Begrijpen wat er, fysiek en mentaal, aan de hand is vormt een goede eerste stap op weg naar verbetering. Begripsvorming zou daar onderdeel van uit mogen maken.
Van gezond naar burn-out
De begrippen worden, naar mijn mening, goed uitgelegd door het CSR Centrum. Op basis van het werk van Sonja van Zweden, worden de begrippen op het onderstaande spectrum uiteengezet. Kern van het verhaal: hoe langer het lichaam in de ‘stressmodus’ staat zonder daar voldoende rust of herstel tegenover te zetten, hoe groter het hersteltekort. Duurt dit hersteltekort te lang, dan verandert een en ander in het stresssysteem (daarover meer details in een ander blog) waardoor ‘even herstellen’ niet meer direct tot terugkeer naar een gezonde toestand leidt.
Figuur 1 Spectrum van gezond naar burn-out[3].
- Vermoeid
Heb je een flink aantal dagen stress gehad? Heb je enkele nachten kort geslapen? Dan treedt vermoeidheid op. Je lichaam geeft je een signaal dat er een hersteltekort ontstaat. Niets ernstigs: slaap en rust helpen je er weer boven.
- Overbelast
Overbelast raak je wanneer je langdurig te veel in de stress-modus zit en te weinig herstel neemt. Denk bijvoorbeeld aan een flink aantal weken / enkele maanden lange dagen werken. Vraagt het werk ook nog veel van je? Dan raak je overbelast. Het lichaam heeft, in tegenstelling tot ‘vermoeid’ een duidelijk hersteltekort opgebouwd. De vermoeidheid neemt toe. Qua gemoedsrust wordt het ook wat minder: je voelt je gejaagder en mogelijk zijn je gedachten een beetje somberder.
- Gestrest
De overbelasting duurt lang. Je voelt je opgejaagd, hebt minder zin in het ondernemen van activiteiten, je slaap verslechtert, je reageert geprikkeld, spieren spannen zich aan (hoofdpijn, nekklachten, onderrug, etc.), af en toe vergeet je de meest simpele dingen…
Het opgejaagde gehaaste gevoel zullen mensen met stress vaak herkennen… helaas vaak pas achteraf. Veel mensen sussen zichzelf nog met “Binnenkort is het vakantie / loopt het project af / gaan de kinderen een weekendje weg, en dan komt de rust. Nu nog even doorzetten….” Ondertussen reageer je vaak geprikkeld en hebben anderen al door dat je niet lekker in je vel zit.
- Overwerkt / overspannen
Was je gestrest en ben je toch gaan doorjakkeren? Dan raak je (helaas) vanzelf overspannen. Is dit werkgerelateerd? Dan spreken we over overwerkt. Kon je in een gestreste toestand nog een behoorlijke prestatie leveren (werk afronden door overwerk), nu kan dat niet meer. Je hersteltekort is zo groot geworden dat je op alle vlakken (lichamelijk, cognitief, stemming en gedrag) moet inboeten op prestatie.
- Cognitief: complexe taken, plannen, onthouden, etc: het wordt lastig voor je.
- Lichamelijk: je bent moe en kleine prestaties (drie trappen oplopen) kosten meer moeite dan voorheen.
- Stemming: je bent vermoedelijk somberder, angstiger en gejaagder dan normaal.
- Gedrag: je ben bijvoorbeeld prikkelbaarder en sneller geïrriteerd dan voorheen.
Emotionele uitputting en cognitief slechter functioneren zijn de grote verschillen met gestrest zijn. In het lichaam verandert er hormonaal ook het een en ander wat bijvoorbeeld effect kan hebben op je slaap (niet in slaap komen / zeer vroeg wakker / wakker liggen). De meest mensen die zich ziek melden met stress-gerelateerde klachten doen dat in deze fase. Omdat burn-out een bekende term is geworden, hoor je vaak anderen zeggen: “Ja, hij zit thuis, hij heeft een burn-out.”
- Burn-out
Wow, het is bijzonder dat iemand die goed overspannen is toch in staat is de roofbouw op zijn lichaam te plegen die nodig is om door te zetten tot aan een burn-out! Een burn-out is niet voor opgevers! Het vereist veel doorzettingsvermogen onder zware uitputtende omstandigheden.
Bij een burn-out heeft slapen geen merkbaar effect: je blijft moe. Vaak lukt het je niet om te ontspannen, reageer je anders dan je in gezonde toestand deed en heb je grote problemen met concentratie, aandacht en bijvoorbeeld geheugen. Ook kan je last hebben van angst, geprikkeldheid of problemen uit het verleden. Lichamelijk gaat het ook niet al te best met je: veranderde hartslag, spierspanning, duizeligheid, maag/darmklachten, etc.
Stressklachten? Wat is er aan de hand?
Heb jij, of heeft een collega van je last van stressklachten? Vermoedelijk wil je dan weten wat er aan de hand is. Enkele goede vragen om de ernst in te schatten zijn:
- Is er sprake van langdurige overbelasting? Heb je gedurende langere tijd stress en stond daar gedurende langere tijd onvoldoende herstel tegenover? Denk hierbij aan meerder weken / maanden.
- Helpt een weekend échte rust nog? In hoeverre heeft enkele nachten goede slaap nog nut?
- Merken anderen iets aan je? Krijg je opmerkingen over je gedrag? Attenderen ze je erop dat je meer vergeet?
Op basis van bovenstaande vragen kan je een inschatting maken over of je meer naar links of naar rechts op het spectrum zit. Zit je vrij links, dan zou je met een periode goede rust moeten herstellen. Tegelijkertijd is dit mogelijk niet de methode waar je naar zoekt. Hoe kom je er nu achter wat er echt aan de hand is? Daarvoor heb je wat hulp nodig. Coaches of psychologen kunnen je helpen en maken bijvoorbeeld gebruik van de volgende middelen:
- Een goed gesprek met een coach of psycholoog die zich gespecialiseerd heeft in stressgerelateerde klachten is vaak een goed begin. Stel hem/haar ook de vraag: wat is er met mij aan de hand?
- Het CSR Centrum gebruikt een goede vragenlijst die wetenschappelijk onderbouwd is om een beeld van jouw klachten te krijgen. Samen met een opgeleide begeleider (coach / hr-medewerker / psycholoog) bespreek je de uitkomsten. Dit gesprek samen met de uitkomsten geven je een goed beeld van wat er aan de hand is.
- Biofeedback: opgeleide begeleiders kunnen aan de hand van metingen aan het lichaam een compleet beeld krijgen van de mate waarin er ontregeling plaats heeft gevonden. Denk aan hartslag, huidgeleiding, ademhalingsfrequentie en spierspanning. Dergelijke metingen helpen, samen met gesprekken, om te bepalen wat er aan de hand is.
Wanneer vraag je om hulp bij stressklachten?
Stress, als gevolg van langdurige overbelasting, moet je aanpakken om gezond en vitaal te blijven. Hoe logisch dit ook klinkt, zo moeilijk is het in de praktijk om gedragspatronen te zien en te doorbreken. In principe is mijn richtlijn: als je merkt dat je zelf niet in staat bent om de stressproblemen aan te pakken, vraag dan om hulp. Deze hulp hoeft in eerste instantie geen coach of psycholoog te zijn. Bij vermoeidheid of een drukke periode op het werk kan praten over oorzaken en gevolgen met je partner, een vriend of bekende ook al helpen. Iemand die naar je luistert en met jou op zoek gaat naar de mogelijkheden is vaak erg prettig.
Zijn de stressklachten nu in sterkere mate aanwezig (gestrest, overspannen, burn-out), dan raad ik je aan een coach of psycholoog te zoeken die opgeleid is om dergelijke problemen aan te pakken. Wanneer je overspannen of overwerkt ben dan is je stresssysteem ontregeld. Om dit te keren heb je hulp nodig van een specialist die weet wat er in je lichaam aan de hand is en die erin getraind is om jou te ondersteunen om weer vitaal en gezond te worden.
[1] Bron: https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/overspannenheid-en-burn-out/cijfers-context/huidige-situatie#node-nieuwe-gevallen-overspannenheid-huisartsenpraktijk
[2] https://www.volkskrant.nl/de-gids/hoe-opgebrand-is-nederland
[3] Sonja van Zweden, 2015. Waarom duurt burn-out zo lang? Tijdschrift voor psychotherapie. Afbeelding bewerkt uit training gegeven door CSR Centrum.
